YGS-LYS, Konu Anlatımı

Canlılarda Sindirim Sistemi

CANLILARDA SİNDİRİM SİTEMİ:
Canlılar enerji ihtiyaçlarını karşılamak için beslenmek zorundadır. Fakat bazen dışarıdan besin almak tek başına yeterli olmaz. Çünkü büyük besin molekülleri hücre zarından geçemezler. Besinlerin hücre zarın-dan geçebilecek büyüklüğe kadar parçalanmasına sindirim, bu olayın gerçekleştiği sisteme de sindirim sistemi denir. Sindirim olayının gerçekleşebilmesi için su ve enzim mutlaka gereklidir.

Canlıların bir kısmı sindirilmiş besini dışardan hazır alırken, bir kısmı da aldığı besini kendisi sindirir.

a) Disaridan sindirilmemis besini hazır alan canlılar:

Boyle canlilar genellikle parazit canlılardir, bağırsak solucanı gibi). Bunlarda sindirim olayından ve sindirim sisteminden bahsedilemez.

b) Dışarıdan sindirilmemiş besin alan canlılar:

Böyle canlıları da ikiye ayırabiliriz.

1. Sindirim sistemi taşımayan canlılar: Bir hücreli- , ler, sünger sölentere gibi omurgasız canlılar.

2. Sindirim sistemi taşıyan canlılar: Hayvanların büyük bir çoğunluğu
Sindirim bir hidroliz olayıdır. Yani sulu ortamda büyük molekOIIO besin maddelerinin enzimlerle küçük mole-küllü besin maddelerine parçalanmasıdır. 0 halde sindirim olayının amacı besinleri hücre zarından geçebi-lecek büyüklüğe parçalamaktır diyebiliriz.

Sindirim olayı ikiye ayrılır:

1. Mekanik Sındirim: Besinlerin enzim kullanılmadan fıziksel olarak parçalanmasına mekanik sindirim denir. Ağızda dişler, mide ve bağırsaklarda ise kaslar yardı-mıyla gerçekleşir. Mekanik sindirimin amacı besinle-rin sindirim yüzeyini artırarak enzimlerin etkisini hız-landırmaktır.

2. Kimyasal Sindirim: Besinlerin su ve enzimler yar-dımıyla parçalanmasıdır. Ağızdan bağırsaklara doğru kimyasal sindirim artar.

Kimyasal sindirim ikiye ayrılır:

1. Hücre içi sındirim: Hücre içine alınan besin mole-küllerinin lizozomlarda sindirilmesine denir.



2. Hücre dışı sindirim: Besinlerin hücre dışında sin-dirilmesine denir. Bu olayda hücreler dış ortama enzim salgılar. Bu enzimler büyük moleküllü besinteri parçalayarak hücre içine alınmasını sağlarlar.

Hücre içi sindirim

Süngerlerde, sölenterlerde amip, öglena, terliksi hay-van gibi tek hücrelilerde, akyuvarlarda, bitki hücrele-rinde görülür.

Hücre dışı sindirim

Çürükçül canlılarda, ekmek küfünde, omurgalı ve omurgasız (süngerler ve sölentereler hariç) hayvanlar-da hücre dışı sindirim görülür.

Omurgasız hayvanların çoğunda omurgalıların hep-sinde ağızla başlayıp, anüsle biten bir sindirim kanalı vardır. Hücre dışı sindirim bu kanalda olur. Bu kanalın uzunluğu kıvrımlı veya düz oluşu bu hayvanların bes-lenme şekline göre değişir.

İNSANDA SİNDİRİM SİSTEMİ VE SİNDİRİM OLAYLARI

İnsanlarda diğer canlılardan daha gelişmiş bir sindirim sistemi vardır.Besinler alınır,çiğnenirsindir im kanalı boyunca yemek borusu,mide,ince bağırsakta iletilir.Sindirim ince bağırsakta tamamlanır.Emilmeyen ve sindirilmeyen besinler kalın bağırsağa geçerek anüsten dışarı atılır.
Besinler sindirim kanalı boyunca peristaltik hareketlerle ilerler.Sindirim ince bağırsakta tamamlanır,sindirim ürünleri ve su ince bağırsakta emilir.suyun geri kalan kısmı ve mineraller kalın bağırsakta emilir.Sindirim sisteminin çalışması endokrin ve sinir sistemi aracılığıyla düzenlenir.

SİNDİRİM SİSTEMİNİN KISIMLARI


AĞIZ:
Insanda ağız boşluğunda dil ve dişler bulunur.Dişler besin almaya parçalamaya ve öğütmeye yarar.Ön dişler kesme,köpek dişler parçalama,küçük ve büyük azı dişler öğütme görevini yapar.Ağızın içinim ıslaklığını tükürük salgısı sağlar.Tükürükte su,amilaz enzimi,bazı iyonlar ve mukus bulunur.Tükürük konuşmayı kolaylaştırır.Amilaz enzimi karbonhidratların kimyasal sindirimini sağlar.Mukus ise lokmanın kayganlaştırılmasını sağlar.Ağıza alınan besinler mekanik olarak parçalanır,ıslatılır ve yutmaya elverişli hale getirilir.Ağızda çiğnenen besinler dille geriye doğru itilir.Yutma işlemi böylece tamamlanır.

YUTAK:

Ağızdan sonra yer alır.Yutma işlemi sırasında küçük dil soluk borusunu kapatarak besinlerin soluk borusuna kaçmasını engeller ve besinler yemek borusuna geçer.Bu sırada solunum kısa bir süre için durur.

YEMEK BORUSU:

Yutak ile mide arasında bulunur.Yemek borusundaki halka kasların peşpeşe kasılması ile peristaltik hareketler oluşur.Böylece besin mideye ulaştırılır.Yemek borusunda mekanik ve kimyasal sindirim olmaz.

MİDE:

Besinleri geçici olarak depo eden mekanik ve kimyasal sindirimin yapıldığı organdır.Midenin iç kısmında mukoza tabakası vardır.Ortasındaenine ,boyuna ve çapraz yerleşmiş düz kaslar,dışında ise bağ doku bulunur.Bağ dokunun üzerini PERITON adı verilen karın zarı örter.Midenin çalışmasını vagus siniri ve gastrin hormonu düzenler.Gastrin hormonu mide bezlerini pepsinojen salgılaması için uyarır.HCL midede asidik bir ortam oluşturur ve pepsinojeni aktif hale getirir.Bu arada mideye gelen bazı mikroorganizmaları da öldürür.Mideye gelen besinler mide kapısının açılması ile mideye girer ve bulamaç haline gelen besinler mide çıkış kapısından ince bağırsağa geçer.

İNCE BAĞIRSAK:

Ince bağırsak sindirimin tamamlandığı ve son ürünün emildiği organdır.Ince bağırsağın mide ile birleştiği yere oniki parmak bağırsağı denir.Bu kısım pek çok sindirim enziminin döküldüğü yerdir.Onikiparmak bağırsağına geçen asidik besinler,sekretin hormonu ve kolesistokinşn hormonu salgılaması için bağırsağı uyarırlar.Bu hormonlar pankreas ve karaciğeri uyarırlar.Pankreas öz suyunun ve safra suyunun salgılanmasını sağlar.Ince bağırsakta kasılan kaslar mekanik sindirime yardımcı olurlar.

KALIN BAĞIRSAK:

Kalın bağırsak sindirilmeyen maddelerin toplandığı ve atıldığı organdır,rektum ile sonlanır.Madensel tuzlar ve su burada emilir.Böylece dışkı oluşur.İnce bağırsakla kalın bağırsağın birleştiği yere kör bağırsak denir.Burada apandist denilen bir çıkntı vardır.Kalın bağırsakta yaşayan bazı bakteriler K ve B vitaminlerinin sentezlenmesini sağlar.

KARACİĞER PANKREAS VE SAFRA KESESİ

Karaciğer hücreleri safra suyu salgılar.Karaciger kanalına aktarılan safra suyu,safra kesesine dökülür.Safra suyu içinde yağ sindiriminde önemli rol oynayan safra tuzları,kolesterol,ya ğ asitleri ve safra pigmentleri bulunur.Safra ince bağırsakta yağların sindirimine yardımcı olur.Bağırsağı nötralize eder.Yağda eriyen vitaminlerin emilmesini sağlar.
Karaciğer sağ ve sol lob diye iki kısımdan oluşur.Pankreas karma bir bezdir.Iç ve dış salgı yapabilir.Pankreas salgısı besinlerin sindiriminde etkisi olan sulu ve PH değeri 8,5 olan bir sıvıdır.Salgıladığı enzimler amilaz lipaz,tripsinojen ve kimotripsinojendir.Ki motripsinojen ve tripsinojen oniki parmak bağırsağına dökülen kadar aktif değildir.Bu enzimlerin aktifleşmesi ince bağırsakta enterokinazla olur.

BESİNLERİN SİNDİRİMİ

KARBONHİDRATLAR:

Sindirimleri ağız ve onikiparmak bağırsağındaki enzimlerle olur.Ağızda pişmiş nişastata tükürükteki amilaz enzimi ile maltoz ve dekstrine parçalanır.
Midede karbonhidratların sindirimi olmaz.Ince bağırsağa gelen karbonhidratlar bağırsak tarafından salgılanan maltaz laktaz ve sakkaraz tarafından;ayrıca ağızdan sindirilmeden gelen nişasta da pankreas özsuyundaki amilaz tarafından parçalanır.
Sindirim sonucu oluşan monosakkaritler ince bağırsakta emilerek villüsler aracılığıylakan dolaşımına katılırlar.

YAĞLAR:

Yağların sindirimi onikiparmak bağırsağında başlarve burada tamamlanır.Karaciğerd en gelen safra suyu yağları küçük parçalara ayırır.Böylece yüzeyleri genişleyen yağlara pankreasın lipaz enzimi etki ederek yağ asitleri ve gliserol oluşturur.Oluşan monomerler ince bağırsaktaki villular tarafından emilerek lenf yoluyla kana katılır.

PROTEİNLER:

Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar ve ince bağırsakta tamamlanır.Mide tarafından salgılanan pepsinojen HCL etkisiyle aktifleştirilirve proteinler peptitlere ayrılır
Pankreastan salgılanan tripsinojen ve kimotripsinojen,bağır sağın enterokinaz enzimi tarafından aktif hale getirilir.Böylece polipeptitler peptit ve aminoasitlere ayrıştırılır.
Ince bağırsak tarafından salgılanan erepsin enzimi ise peptitleri amino asitlere ayırır.Oluşan aminoasitler ince bağırsaktaki villuslar tarafından emilerek,kan dolaşımına katılır ve karaciğere gider.

SİNDİRİLEN BESİNLERİN EMİLMESİ

Alınan besinlerin yapı taşlarına kadar parçalanmasından sonra,ince bağırsak hücreleri tarafından alınmasına emilme denir.
Sindirilen besinler sindirim kanalının çeşitli bölümlerinden emilebilirler.Emilme difüzyon ve aktif taşıma ile gerçekleştirilir.Aynı büyüklükte olmalarına karşın farklı besin maddeleri farklı hızda emilir.Örneğin galaktoz,glikoz ve fruktozdan hızlı emilir.Besin maddelerinin emilme oranlarıda farklıdır.Örneğin sağlıklı bir insandan karbonhidratların hepsi, yağların %95'i,proteinlerin %90'nı ince bağırsak tarafından emilir.
Amino asitler,monosakkaritl er,su ve vitaminler ince bağırsaktan emilerek kılcal kan damarlarına geçer.Bu besinler kapı toplar damarı ile karaciğere taşınır.Karaciğer gelen besin maddelerini düzenler zararlıları zararsız hale getirir.Glikozun varsa fazlasını depolar.Yağların sindirilmesi sonucu oluşan yağ asdi ve gliserol ise emilerek lenf kılcallarından lenf sistemine,daha sonrada kan dolaşımına katılır.



SINDİRİME YARDIMCI ORGANLAR

Pankreas: Mide ve onikiparmak bağırsağı arasında bulunan salgı üreten bir bezdir. Pankreas bezinden daha öncede belirtiğimiz gibi amilaz, lipaz, tripsin en-zimleri salgılanır.

Pankreasın özelleşmiş bir bölümünde ise insülin ve glukagon hormonları üretilir. Bu hormonlar ise kandaki şeker seviyesini ayarlar.


Karaciğer
Karın boşluğunda midenin sağ üst kısmında bulunur. En büyük organımızdır. Karaciğere üsten bakıldığında iki, alttan bakıldığında üç loplu olduğu görülür.

Karaciğer hücreleri tarafından üretilen safra, safra ka-nalı ile onikiparmak bağırsağına taşınır. Karaciğerin başlıca görevleri,

- Yağların sindirimini hızlandıran safra özsuyunu salar.

Bazi vitaminlerin sentezlenmesini ve depolanmasini saglar A vitamini sentezler A D ve K vitaminlerini depo eder.

• Embriyo döneminde kan yapar. • Kanın pıhtılaşmasını sağlayan proteinlerini üretir.

• Proteinlerin karbonhidrat veya yağa dönüşümünü sağlar.

• Kandaki fazla glikozu glikojen şeklinde depolayarak kan şekerini ayarlar.

• Vücut sıcaklığının düzenlenmesinde rol oynar.

• Amonyak gibi zehirli artıkları daha az zehirli olan üre yada ürik aside çevirir.


BESİNLERİN KIMYASAL SİNDİRİMİ

1. Karbonhidratların kimyasal sindirimi

•Sindirimin başladığı yer: Ağız

• Tükrükte bulunun pityalin (amilaz) enzimi ile karbon-hidratlar glikoz, maltoz veya dekstrine kadar parçalanır.

• Sindirimin tamamlandığı yer ince bağırsaktır.

• Onikiparmak bağırsağına pankreas tarafından salı-nan amilaz enzimi maltozları, dektsrinleri ve bütün karbonhidratlan glikoza kadar parçalar.

Midede karbonhidrat sindirimi görülmez.

• Karbonhidrat + Su —Amilaz———> Glikoz

2. Proteinlerin Kimyasal Sindirimi:

• Sindirimin başladığı yer: Mide

OLAY:

1. Pepsınojen —HCL———> Pepsın

2. Protein + Su —Pepsin———> Aminoasit + Pepton

• Sindirimin tamamlandığı yer: ince bağırsak

OLAY:

Protein + Su ——Tripsin——> Aminoasit + Pepton

Pepton + Su —Tripsin———» Aminoasit

Ağızda protein sindirimi yoktur.

3.Yaglarin Kimyasal Sindirimi

• Sindirimin başladığı yer: Onikiparmak bağırsağı

• Sindirimin tamamlandığı yer ince bağırsak



• Olay: Yağ + Su ——Safra suyu , Lıpaz————> Yağ asidi + Gliserol

Yağların sindirimi sadece ince bağırsakta gerçekleşir. Ağız ve midede yağlann sindirimi gerçekleşmez.