YGS-LYS, Konu Anlatımı
Destek ve Hareket Sistemleri
DESTEK VE HAREKET SİSTEMLERİ:
Bitkilerde pek ve sert dokular, hayvanlarda ise iskelet ve kaslar desteklik sağlar. Canlının hareketini sinir sistemi ve endokrin sistem düzenler.
a) Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket
Bir hücrelilerde gelişmiş bir destek yapı olmamasına rağmen, bazılarında pelikula, bazılarında da pelikulanın yapısına kalsiyum ve silis minerallerinin birikmesi ile kabuk oluşur. Bir hücreliler iki şekilde hareket eder.
1. Pasif Hareket
Canlı hareket etmek için enerji kullanmaz, ortamın hareketi ile yer değiştirir.
2. Aktif Hareket
Hareketi sağlayan yapılarla (sil, kamçı, yalancı ayak) enerji harcanarak yer değiştirmedir.
b) Bitkilerde Destek ve Hareket
Bitkilerde desteklik ve hareket etmeyi sağlayan değişik yapılar bulunur.
Destek Yapılar
Bütün bitki hücrelerinde selüloz çeper ve turgor basıncı desteklik sağlar. Çok yıllık bitkilerde desteklik pek ve sert dokularla sağlanır. Bunların dışında iletim demetleri de destekliğe yardımcı olur.
Bitkide Hareket
1. Tropizma Hareketi
Uyarının yönüne bağlı olan yönelme hareketidir. Hareket uyarana doğruysa (+), aksine ise (-) dir. Uyaranın çeşidine göre kısımlara ayrılır.
Örneğin; Işığa yönelme (+) fototropizm, ışıktan kaçma (-) fo-totropizm’dir. Köklerin yerçekimi boyunca büyümesi {+) geot-ropizm, gövdenin yerçekiminin zıttına büyümesi (-) geotro-pizm’dir.
2. Taksi Hareketi
Uyarının yönüne bağlı yerdeğiştirme hareketidir. Bir yere bağlı olmayan su bitkilerinde görülür. Hareket uyarana doğruysa (+), aksine ise (-) dir. Uyaranın çeşidine göre kısımlara ayrılır.
Örneğin; Işığa doğru hareket etme (+) fototaksi, ışıktan kaçma (-) fototaksidir. Kimyasal maddeye doğru hareket etme (+) kemotaksi, kimyasal maddeden kaçma (-) kemotaksi’dir.
3. Nasti Hareketi
Uyarının yönüne bağlı olmayan irkilme hareketidir. Turgor basıncı ile olur, açılıp kapanma hareketleridir. Örneğin; Akşam-sefasının ışıksız ortamda kapanması fotonasti’dir. Küstümo-tu’nun dokununca kapanışı sismonasti’dir.
III. Omurgasız Hayvanlarda Des{ek ve Hareket
Gelişmiş omurgasızlarda iskelet sistemi bulunur. Bir çok hayvan grubunda vücut sıvısı ve kan desteklik görevi yapar (Hidrostatik iskelet). Halkalı solucanlarda vücudun ortasında bulunan vücut sıvısı hidrostatik iskelete iyi bir örnektir.
Hayvanın enine ve boyuna kasları kasılırken vücut sıvısı öne veya arkaya itilerek hareket sağlanır.Hareket düz kaslarla olursa yavaş, çizgili kaslarla olursa hızlıdır.
IV. Omurgalılarda Destek ve Hareket
Köpekbalıklarında iskelet tamamen kıkırdaktır. Diğer omurgalılarda ise embriyo döneminde kıkırdak olan iskelet, kemik dokuya dönüşür.
Kuşlarda uzun kemiklerin içi boştur, buralara hava keseleri girer, bu da ağırlığı azaltır.
Hareket, sinirler, duyu organları ve hormonlarla sağlanır. Hayvanlarda iki çeşit iskelet sistemi bulunur:
1. Dış İskelet
Omurgasızlardan eklembacaklılar ve yumuşakçalarda görülür. Üzerinde canlı vücut örtüsü bulunmaz. Bu iskelet hücrelerin salgıladığı organik ve inorganik maddelerden oluşur. SiO2 CaCO3 ve kitinden oluşur.
Görevleri:
- Dış iskelet vücudu dış etkenlerden korur.
- Su kaybını önler. Kaslar iskelete iç yüzeyden bağlanır.
- Dış iskelet büyüme ve hareketi olumsuz etkiler. Bu nedenle böcekler büyüme evrelerinde kabuk değiştirirler.
Omurgasızlardan süngerlerde, derisi dikenlilerde ve omurgalıların tümünde bulunur. İskelet canlı vücut örtüleri ile örtülüdür. Kaslar iskelete dış yüzeyden bağlanır.
Özellikleri;
- İç iskelet vücudu dış etkenlerden korur.
- Büyümeyi sınırlandırmaz.
- Su kaybını engellemez.
- Kemik ve kıkırdak dokudan oluşur.
- iç organlara desteklik sağlarr
İnsanda Kas:
Vücudun hareketini sağlayan yapılardır. En önemli görevleri; Hareket, şekil, destek ve korumadır.
insanlarda düz kas, çizgili kas ve kalp kası olmak üzere üç çeşit kas bulunur.
1. Düz Kaslar
- İsteğimiz dışında çalışır.
- Mide, incebağırsak gibi organlarda bulunur.
- Otonom sinir sistemi kontrolünde çalışır.
- Yavaş kasılır, yorulmaz.
Hücrelerinde tek çekirdek bulunur ve çekirdek hücrenin or-tasındadır.
- Kasılmayı sağlayan miyofibriller bulunur. ’.
2. Çizgili Kaslar
- isteğimizle çalışır. .
- Kol, bacak gibi organlarda bulunur.
- Somatik sinir sistemi kontrolünde çalışır.
- Hızlı kasılır, çabuk yorulur.
- Liflerinde çok çekirdek görülür ve kenardadır.
- Kasılmayı sağlayan miyofibriller bulunur.
- Miyofibrillerde enine koyu bantlar bulunur. Bu bantlara Z bandı denir. Bu bantlar arasındaki boşluğa sarkomer denir. Sarkomerlerde kasılmayı sağlayan aktin ve miyozin proteinleri bulunur.
Z bandı
- Enine koyu bantlardır.
- Kasılma ve gevşemede boyu değişmez.
- iki Z bandı kasılmada birbirine yaklaşır, gevşemede birbirinden uzaklaşır.
A bandı"?
- Miyozin proteinlerinin boyuna denir.
- Kasılma ve gevşemede boyu değişmez.
- İki A bandı kasılmada birbirine yaklaşır, gevşemede birbirinden uzaklaşır.
I bandı
- iki miyozin arasındaki meşaledir.
- Kasılmada küçülür, gevşemede büyür.
H bandı
- İki aktin arasındaki mesafedir.
- Kasılmada küçülür ve kaybolur, gevşemede büyür.
3. Kalp Kası
- İsteğimiz dışında çalışır.
- Kalbin yapısında bulunur.*
- Otonom sinir sistemi kontrolünde çalışır.
- Orta hızda kasılır ve yorulmaz.
- Liflerinde çok çekirdek görülür ve ortadadır.
- Kasılmayı sağlayan miyofibriller bulunur.
- Miyofibrillerde bantlaşma vardır.
Kasılma Mekanizması
Kasların kasılması için; uyarı, kalsiyum ve enerji gereklidir.
1. Uyarı
Kasları motor sinirler uyarır. Motor sinirler çizgili kaslara düz kaslardan daha çok sinaps yapmıştır. Motor sinirler kasları asetil kolin ile uyarır. Uyarılar;
- Eşik şiddetinin altındaysa kasılma olmaz.
- Eşik şiddetindeki uyanlar kasılmaya neden olur.
- Eşik şiddetinin üstündeki uyarılarda kasılma şiddeti artar.
Buna ya hep ya hiç kuralı denir. Uyarı şiddetinin artması kasılma boyunu değiştirmez. Kasılma süresi kısalır. Dolayısıyla kasılma şiddeti değişir. Kaslar dinlenirken bile biraz kasılıdır. Buna kas tonusu denir. Çizgili kasa gevşeme fırsatı vermeden ikinci uyarı verilirse kasılma devam eder. Buna da fizyolojik tetanoz denir.
2. Kalsiyum
Motor sinirlerden salgılanan asetil kolinin etkisiyle kas hücrelerinin endoplazmik retikulumunda bulunan kalsiyumlar aktin ve miyozin arasına yayılır. Gevşemede geri alınır. Kalsiyumlar ATP’de depolanan enerjinin açığa çıkmasını sağlar.
3. Enerji fATP)
Hem kasılma hem de gevşeme için enerji gereklidir. Bu enerji ATP’den sağlanır. Kaslarda ATP oksijenli ve oksijensiz solunumla elde edilir. Kaslarda ATP’nin yedeği kreatin fosfattır. Bunun yanında, sırayla glikoz, glikojen, yağ ve proteinlerden enerji elde edilir.
İnsanlarda İskelet Sistemi:
Bitkilerde pek ve sert dokular, hayvanlarda ise iskelet ve kaslar desteklik sağlar. Canlının hareketini sinir sistemi ve endokrin sistem düzenler.
a) Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket
Bir hücrelilerde gelişmiş bir destek yapı olmamasına rağmen, bazılarında pelikula, bazılarında da pelikulanın yapısına kalsiyum ve silis minerallerinin birikmesi ile kabuk oluşur. Bir hücreliler iki şekilde hareket eder.
1. Pasif Hareket
Canlı hareket etmek için enerji kullanmaz, ortamın hareketi ile yer değiştirir.
2. Aktif Hareket
Hareketi sağlayan yapılarla (sil, kamçı, yalancı ayak) enerji harcanarak yer değiştirmedir.
b) Bitkilerde Destek ve Hareket
Bitkilerde desteklik ve hareket etmeyi sağlayan değişik yapılar bulunur.
Destek Yapılar
Bütün bitki hücrelerinde selüloz çeper ve turgor basıncı desteklik sağlar. Çok yıllık bitkilerde desteklik pek ve sert dokularla sağlanır. Bunların dışında iletim demetleri de destekliğe yardımcı olur.
Bitkide Hareket
1. Tropizma Hareketi
Uyarının yönüne bağlı olan yönelme hareketidir. Hareket uyarana doğruysa (+), aksine ise (-) dir. Uyaranın çeşidine göre kısımlara ayrılır.
Örneğin; Işığa yönelme (+) fototropizm, ışıktan kaçma (-) fo-totropizm’dir. Köklerin yerçekimi boyunca büyümesi {+) geot-ropizm, gövdenin yerçekiminin zıttına büyümesi (-) geotro-pizm’dir.
2. Taksi Hareketi
Uyarının yönüne bağlı yerdeğiştirme hareketidir. Bir yere bağlı olmayan su bitkilerinde görülür. Hareket uyarana doğruysa (+), aksine ise (-) dir. Uyaranın çeşidine göre kısımlara ayrılır.
Örneğin; Işığa doğru hareket etme (+) fototaksi, ışıktan kaçma (-) fototaksidir. Kimyasal maddeye doğru hareket etme (+) kemotaksi, kimyasal maddeden kaçma (-) kemotaksi’dir.
3. Nasti Hareketi
Uyarının yönüne bağlı olmayan irkilme hareketidir. Turgor basıncı ile olur, açılıp kapanma hareketleridir. Örneğin; Akşam-sefasının ışıksız ortamda kapanması fotonasti’dir. Küstümo-tu’nun dokununca kapanışı sismonasti’dir.
III. Omurgasız Hayvanlarda Des{ek ve Hareket
Gelişmiş omurgasızlarda iskelet sistemi bulunur. Bir çok hayvan grubunda vücut sıvısı ve kan desteklik görevi yapar (Hidrostatik iskelet). Halkalı solucanlarda vücudun ortasında bulunan vücut sıvısı hidrostatik iskelete iyi bir örnektir.
Hayvanın enine ve boyuna kasları kasılırken vücut sıvısı öne veya arkaya itilerek hareket sağlanır.Hareket düz kaslarla olursa yavaş, çizgili kaslarla olursa hızlıdır.
IV. Omurgalılarda Destek ve Hareket
Köpekbalıklarında iskelet tamamen kıkırdaktır. Diğer omurgalılarda ise embriyo döneminde kıkırdak olan iskelet, kemik dokuya dönüşür.
Kuşlarda uzun kemiklerin içi boştur, buralara hava keseleri girer, bu da ağırlığı azaltır.
Hareket, sinirler, duyu organları ve hormonlarla sağlanır. Hayvanlarda iki çeşit iskelet sistemi bulunur:
1. Dış İskelet
Omurgasızlardan eklembacaklılar ve yumuşakçalarda görülür. Üzerinde canlı vücut örtüsü bulunmaz. Bu iskelet hücrelerin salgıladığı organik ve inorganik maddelerden oluşur. SiO2 CaCO3 ve kitinden oluşur.
Görevleri:
- Dış iskelet vücudu dış etkenlerden korur.
- Su kaybını önler. Kaslar iskelete iç yüzeyden bağlanır.
- Dış iskelet büyüme ve hareketi olumsuz etkiler. Bu nedenle böcekler büyüme evrelerinde kabuk değiştirirler.
Omurgasızlardan süngerlerde, derisi dikenlilerde ve omurgalıların tümünde bulunur. İskelet canlı vücut örtüleri ile örtülüdür. Kaslar iskelete dış yüzeyden bağlanır.
Özellikleri;
- İç iskelet vücudu dış etkenlerden korur.
- Büyümeyi sınırlandırmaz.
- Su kaybını engellemez.
- Kemik ve kıkırdak dokudan oluşur.
- iç organlara desteklik sağlarr
İnsanda Kas:
Vücudun hareketini sağlayan yapılardır. En önemli görevleri; Hareket, şekil, destek ve korumadır.
insanlarda düz kas, çizgili kas ve kalp kası olmak üzere üç çeşit kas bulunur.
1. Düz Kaslar
- İsteğimiz dışında çalışır.
- Mide, incebağırsak gibi organlarda bulunur.
- Otonom sinir sistemi kontrolünde çalışır.
- Yavaş kasılır, yorulmaz.
Hücrelerinde tek çekirdek bulunur ve çekirdek hücrenin or-tasındadır.
- Kasılmayı sağlayan miyofibriller bulunur. ’.
2. Çizgili Kaslar
- isteğimizle çalışır. .
- Kol, bacak gibi organlarda bulunur.
- Somatik sinir sistemi kontrolünde çalışır.
- Hızlı kasılır, çabuk yorulur.
- Liflerinde çok çekirdek görülür ve kenardadır.
- Kasılmayı sağlayan miyofibriller bulunur.
- Miyofibrillerde enine koyu bantlar bulunur. Bu bantlara Z bandı denir. Bu bantlar arasındaki boşluğa sarkomer denir. Sarkomerlerde kasılmayı sağlayan aktin ve miyozin proteinleri bulunur.
Z bandı
- Enine koyu bantlardır.
- Kasılma ve gevşemede boyu değişmez.
- iki Z bandı kasılmada birbirine yaklaşır, gevşemede birbirinden uzaklaşır.
A bandı"?
- Miyozin proteinlerinin boyuna denir.
- Kasılma ve gevşemede boyu değişmez.
- İki A bandı kasılmada birbirine yaklaşır, gevşemede birbirinden uzaklaşır.
I bandı
- iki miyozin arasındaki meşaledir.
- Kasılmada küçülür, gevşemede büyür.
H bandı
- İki aktin arasındaki mesafedir.
- Kasılmada küçülür ve kaybolur, gevşemede büyür.
3. Kalp Kası
- İsteğimiz dışında çalışır.
- Kalbin yapısında bulunur.*
- Otonom sinir sistemi kontrolünde çalışır.
- Orta hızda kasılır ve yorulmaz.
- Liflerinde çok çekirdek görülür ve ortadadır.
- Kasılmayı sağlayan miyofibriller bulunur.
- Miyofibrillerde bantlaşma vardır.
Kasılma Mekanizması
Kasların kasılması için; uyarı, kalsiyum ve enerji gereklidir.
1. Uyarı
Kasları motor sinirler uyarır. Motor sinirler çizgili kaslara düz kaslardan daha çok sinaps yapmıştır. Motor sinirler kasları asetil kolin ile uyarır. Uyarılar;
- Eşik şiddetinin altındaysa kasılma olmaz.
- Eşik şiddetindeki uyanlar kasılmaya neden olur.
- Eşik şiddetinin üstündeki uyarılarda kasılma şiddeti artar.
Buna ya hep ya hiç kuralı denir. Uyarı şiddetinin artması kasılma boyunu değiştirmez. Kasılma süresi kısalır. Dolayısıyla kasılma şiddeti değişir. Kaslar dinlenirken bile biraz kasılıdır. Buna kas tonusu denir. Çizgili kasa gevşeme fırsatı vermeden ikinci uyarı verilirse kasılma devam eder. Buna da fizyolojik tetanoz denir.
2. Kalsiyum
Motor sinirlerden salgılanan asetil kolinin etkisiyle kas hücrelerinin endoplazmik retikulumunda bulunan kalsiyumlar aktin ve miyozin arasına yayılır. Gevşemede geri alınır. Kalsiyumlar ATP’de depolanan enerjinin açığa çıkmasını sağlar.
3. Enerji fATP)
Hem kasılma hem de gevşeme için enerji gereklidir. Bu enerji ATP’den sağlanır. Kaslarda ATP oksijenli ve oksijensiz solunumla elde edilir. Kaslarda ATP’nin yedeği kreatin fosfattır. Bunun yanında, sırayla glikoz, glikojen, yağ ve proteinlerden enerji elde edilir.
İnsanlarda İskelet Sistemi:
İnsanlarda iskelet;
- Hareketi sağlama,
- Organları koruma,
- Kaslara ve organlara tutunma yüzeyi oluşturma,
- Mineral depolama,
- Kan hücreleri yapma işlevlerini görür.
1. Baş İskeleti
Kafatası ve yüz kemiklerinden oluşur. Kafatası kemikleri doğumdan önce ince, yumuşak ve kaynaşmamış haldedir.
2. Gövde İskeleti
Omurga ve göğüs kafesinden oluşur. Omurga boyundan kuyruk sokumuna kadar 33 omurdan oluşur. Omurlar arasındaki kıkırdak harekete yardımcı olur. Göğüs kafesi göğüs kemiği 12 çift kaburga kemiğinden oluşur. İlk 7 çift göğüs kemiğine bağlıdır. 8. 9. ve 10. çiftler önce kendi aralarında birleşir, sonra göğüs kemiğine birleşir. 11. ve 12. çiftlerin ön ucu serbesttir.?
3. Ûveler İskeleti
Kollar ve bacaklardır. Kollar;1 pazu, 1 önkol, 1 dirsek, 8 el bilek, 5 el tarak, 14 el parmak kemiği olmak üzere 30 parça kemikten oluşur. Bacaklar ise; 1 uyluk, 1 baldır, 1 kaval,1 diz kapağı, 7 ayak bilek, 5 ayak tarak, 14 ayak parmak kemiği olmak üzere 30 parça kemikten oluşur.
Kemik Doku
Kemik hücrelerine osteosit, kemik hücreleri arasındaki boşluğu dolduran ara maddeye osein denir.
Kemiklerde organik ve inorganik maddeler bulunur. Organik maddeler kemiklere yumuşaklık verirken, inorganik maddeler de kemiklere sertlik verir. Çocuklarda organik madde inorganiklerden çok olduğu için kemikler esnek, yaşlılarda inorganik madde çok olduğu için kırılgandır.
Kemik hücreleri havers ve volkman kanallarında bulunan kan ve lenf kılcalları ile beslenir. Bu kanallarda sinir telleri de bulunur.
Kan ile kemik arasında mineral dengesi vardır. Bu denge;
- Hormonlar, (Kalsitonin, Parathormon)
- Vitaminler, (D vitamini)
- Beslenme,
- Kalıtsal faktörlerle ayarlanır.
insan vücudunda üç çeşit kemik bulunur.
1. Uzun Kemik
Ortasında uzunlamasına ilik kanalı denen bir boşluk vardır. Burada sarı ilik bulunur ve akyuvar hücreleri yapılır. Kemik uçları gevşek, sünge-rimsi yapıdadır. Bu yapının boşluklarında kırmızı ilik bulunur ve alyuvar hücreleri yapılır.
Kemik üzerini örten kemik zarı (periost) bulunur. Bu da enine büyümeyi ve kemik onarımını sağlar. Baş kısımlarında kıkırdak doku bulunur. Bu da boyca uzamayı sağlar ve aşınmayı engeller. Örneğin; Kol ve bacak kemikleri.
2. Kısa Kemik
Kemik kanalı bulunmaz, kırmızı ilik bulunur. Boy ve genişliği birbirine yakın olan kemiklerdir. Örneğin; El ve ayak parmak kemikleri.
3. Yassı Kemik
Genişliği fazla olan kemiklerdir. Sarı ilik bulunmaz, kırmızı ilik bulunur. Örneğin; Kafatası, kürek ve kalça kemikleri.
Kemikler birbirlerine eklemlerle bağlıdır. İnsanlarda üç çeşit eklem bulunur:
1. Oynamaz Eklem
İskeletin hareket etmeyen kısımlarında bulunur. Kemikler birbirine çok sıkı bir şekilde girinti ve çıkıntılarla bağlanmıştır, örneğin; Kafatası kemikleri birbirine oynamaz eklemlerle bağlıdır.
2. Yarı Oynar Eklem
Hareket yeteneği sınırlıdır. Örneğin; Omurlar arasında ve kaburgaların göğüs kemiklerine yaptığı eklem de yarı oynar eklemdir.
3. Oynar Eklem
Tam hareketli eklemdir, iki kemik arasında sinaviyal boşluk olduğundan, kemiklerin serbest hareket etmesi sağlanır. Eklem kıkırdakları kemiklerin ucunu örttüğünden kısmen esneklik kazandırır. Sinoviyal boşluğu içten saran sinoviyal zar vardır. Sinoviyal zar, kan ve lenf damarlarından sinoviyal sıvıyı süzmeye yarar. Bu sıvı eklemin kaygan olmasını sağlar, ileri yaşlarda eklem katılaşmaları bu süzme görevinin bozukluğundan kaynaklanır. Örneğin; Kalça, omuz, bilek eklemleri oynar eklemlerdir.